رصدخانه های تاریخی؛ رصدخانه باستانی ری

رصدخانه باستانی ری توسط ابومحمود حامدبن خضر خجندی با حمایت فخر الدوله، پادشاه دیلمی تاسیس شد. این رصدخانه عظیم، بنایی به ارتفاع 20 متر و عرض حدود 40 متر بوده است.
به سبب وجود چندین کوه بزرگ و کوچک، اقوال مختلفی در مورد محل این رصدخانه وجود دارد. برخی معتقدند این رصدخانه، در کوه طبرک در شهر ری ساخته شده است. اما بنابر کتاب های دکتر حسین کریمان، کوه معروف به نقاره خانه احتمالاَ محل رصدخانه بوده است. مسلم است که با کاوش های باستان شناسی مکان های محتمل، در نهایت محل دقیق این رصدخانه مشخص خواهد شد.

کوه طبرک در تصویر گوگل ارث

ابومحمود حامد بن خضر خجندی که وفاتش را حدود 390 هجری دانسته اند، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس ایرانی و از منجمین مهم قرن چهارم هجری بود. وی در زمان فخرالدوله دیلمی به شهر ری آمد و در این شهر رصدخانه‌ای را در بالای یکی از کوههای شهر ری تاسیس کرد. درحقیقت او بنیانگذار اولین رصدخانه علمی در ایران در حدود 1000 سال پیش می باشد.
ابزار اصلی این رصدخانه سُدْس عظیمی بود که به افتخار حامی خجندی، سدس فخری نامیده شد. خجندی در زمان اقامت در ری با ابوریحان بیرونی مراوده و تبادل علمی داشت. خجندی گفته است که در سال ۳۸۴ هجری، با سدس فخری که یکششم دایرهای به قطر هشتاد ذراع بود، ارتفاع خورشید را اندازه گیری کرده و نتیجه به امضای شاهدان حاضر در رصد رسیده است.
بزرگی چشمگیر ابعاد سدس فخری، در مقایسه با ابعاد سایر ابزارهای اندازه گیری نجومی چون ربع جداری، ذاتالحلق و اسطرلاب، اندازه گیریهای بسیار دقیقتر را ممکن می ساخت و از این لحاظ دستاورد خجندی، مهم بوده است.

نمونه بازسازی شده از یک ربع جداری که در مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم ری به نمایش گذاشته شده است.

او دقت اندازه گیری را که تا حد درجه و دقیقه بود، به ثانیه رساند. سدس فخری به صورت بنای عظیمی شامل اتاق بسته ای با دو دیوار موازی در راستای نصف النهار و به فاصله هفت ذراع (حدود 3.5 متر) از یکدیگر بود. نور خورشید از روزنهای به شکل دایره به قطر یک وجب (حدود بیست سانتیمتر) که در انتهای جنوبی سقف ایجاد شده بود به داخل اتاق وارد می شد و در لحظه ظهر حقیقیِ محلی، بر قوس فلزی مدرّجی که از کف تا دیوار شمالی اتاق قرار گرفته بود می تابید. به این ترتیب، ارتفاع نصف النهاری خورشید در آن روز اندازه گیری می شد. یک مزیت سدس فخری این بود که برای کار با آن مستقیما به خورشید نگریسته نمی شد.

سدس

از دیگر ابزار آلات این رصخانه، اسطرلاب و آلت شامله بوده است که خجندی اقدام به ساخت آنها نموده است چراکه وی دانشمندی دقیق، توانا و ماهر در ساخت ابزار و محاسبات بوده است. آلت شامله همچون دستگاه تئودولیت روزگار ما عمل می کرده و از شاهکارهای ابداعی در این رصدخانه عظیم بوده و به کمک آن طول و عرض دائره البروجی ستارگان با دقتی بالا مورد محاسبه قرار می گرفته است.
با توجه به ابزارها و تجهیزات موجود، می توان گفت رصدخانه ری باستان محل انجام پروژه های علمی بسیار دقیقی بوده است. از جمله محاسبه ی میل خورشید از استوا در انقلابین با دقت ثانیه که در این پروژه دانشمندان بزرگ زمان همچون ابوریحان بیرونی و دیگر اندیشمندان که هر کدام از آن ها در دیگر رصدخانه ها از جمله رصدخانه بغداد فعالیت علمی داشتند، حضور داشته اند.
احیای این رصدخانه که روزگاری تجلیگاه حکمت و علوم تجربی در دنیا بوده است، احیای یک مکتب علمی در زمینه ی نجوم در تمدن ایران است.